Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) sülhməramlı fəaliyyəti haqqında sazişə “əlaqələndirici dövlət” anlayışının tətbiqi ilə bağlı düzəlişləri ratifikasiya üçün Dövlət Dumasına təqdim edib. Protokol “əlaqələndirici dövlət” anlayışını təqdim edir və onun himayəsi altında BMT-nin sülhməramlı əməliyyatlarında istifadə etmək üçün Təşkilatın kollektiv sülhməramlı qüvvələrinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Ukraynaya qarşı hərbi təcavüz fonunda bu qərarın arxasında nə dayandığını AYNA-ya əcnəbi ekspertlər şərh ediblər.

Ukraynalı politoloq Nikolay Zamikula:

“Rusiya artıq KTMT-nin əsl mahiyyətini ört-basdır etməyə belə, cəhd etmir. İştirakçıların bərabərliyi, kollektiv təhlükəsizlik - bütün bunlar bu təşkilata aid sözlər deyil. KTMT sadəcə olaraq keçmiş sovet respublikalarının müstəqilliyini boğmağa, Moskvanın postsovet məkanında təsirini təmin etməyə və Kremlin təcavüzkar planlarını dəstəkləməyə yönəlmiş Rusiya imperiya siyasətinin alətidir. Bu, ekspertlər üçün çoxdan aydındır və son təşəbbüs bu nöqteyi-nəzərin həqiqətini bir daha təsdiqləyir.

Əslində, Rusiya uydurma “sülhməramlı” adı altında ekspansionist planlarını qanuniləşdirməyə çalışır. “KTMT-nin sülhməramlı qüvvələri” sadəcə olaraq Kremlin qonşularına qarşı aqressiyasını gizlətmək istədiyi şirmadır. Rusiyanın arzusu keçmiş SSRİ ərazilərinə nəzarət etmək üçün kart-blanş və bu məkanı öz təsir orbitində saxlamaq məqsədilə burada güc tətbiq etmək üçün müstəsna hüquq əldə etməkdir. Tətbiq ediləcək "koordinasiya edən dövlət" anlayışı açıq şəkildə yalnız Rusiya Federasiyasına aid olacaq. Əslində söhbət, nəhayət, Rusiyanın KTMT-də bütün hakimiyyəti qəsb etməsinin açıq şəkildə təmin edilməsindən gedir, axı keçmişdə iştirakçılar üçün bərabər hüquqlara dair, hətta sırf formal əlamətlər qalırdı.

Rusiyanın təşəbbüsünün real nəticələri olacaqmı? Yox! Çünki beynəlxalq aləmdə heç kim belə “sülhməramlıların” legitimliyini tanımır. Əgər elə bu günlərdə BMT Baş Assambleyası Rusiyanın Ukraynaya təcavüzünü pisləyibsə, “KTMT sülhməramlılarının” BMT-nin himayəsi altında keçirilən əməliyyatlarda hansı iştirakından danışmaq olar? Dünyada belə şəraitdə kim rusiyayönümlü sülhməramlılara inanar, onlara heç olmasa, bir növ mandat verməyə, hardasa fəaliyyət göstərməyə icazə verməyə razı olar?

Ayrı bir sual budur: Rusiya KTMT üzvlərindən hansı təşəbbüslərini praktiki olaraq dəstəkləməyə hazır olacaq? BMT-də keçirilən səsvermədə yalnız beş ölkə Moskvanı dəstəkləyib. KTMT üzvlərinin əksəriyyəti (artıq de-fakto müstəqil olmayan Belarus istisna olmaqla) onun tərəfində dayanmadı. Məncə, bu, onların maraqlarına uyğun gəlməyən planlarda Kremllə birgə oynamaq istəmədiklərinin əyani sübutudur.

Rusiyanın təşəbbüsü KTMT-dəki “tərəfdaşlara” nə verə bilər? Ən yaxşı halda onların vətəndaşlarından Rusiya təcavüzünü qanuniləşdirmək üçün istifadə olunacaq. Onlarla belarus və bir neçə erməni əslində Rusiya hərbçiləri tərəfindən həyata keçirilən, guya “çoxmillətli” əməliyyatın mənzərəsini yaradacaq. Ən pis halda, Kreml həqiqətən də öz məqsədlərinə çatmaq üçün onlardan “top yemi” kimi istifadə etmək istəyir. Məsələn, Ukrayna ərazisində.

Ancaq xatırlamaq yerinə düşər ki, vətənlərini müdafiə edən əsgərlər üçün təcavüzkarların vətəndaşlığı heç bir rol oynamır. Onlar məhv olacaqlar - geyimlərində hansı bayraqdan asılı olmayaraq. Qazax və qırğız oğlanları rus imperiya ideyası uğrunda ölməyə hazırdırmı? Məncə, cavab aydındır. Ona görə də KTMT dövlətləri öz gələcəkləri, o cümlədən bu struktura üzvlüklə bağlı düşünməlidir. İndi dünya Rusiyanın kriminal rejiminə qarşı birləşən zaman bu, batan gəmini keçmişdə tərk etmək üçün yaxşı fürsətdir”.

Belaruslu politoloq Sergey Boqdan:

“KTMT-nin sülhməramlı fəaliyyəti haqqında sazişə düzəlişlər edilməsi protokolu 2021-ci ilin dekabrında təşkilata üzv ölkələrin nümayəndələri tərəfindən imzalanıb. Protokol dekabrda KTMT ölkələrinin nümayəndələri tərəfindən imzalanıb, onun ən mühüm məqamı “koordinasiya edən dövlət” konsepsiyasının tətbiqidir, yəni təşkilatın ölkələrindən biri sülhü qorumaq üçün BMT-nin əməliyyatında sonradan istifadə etmək üçün kollektiv KTMT sülhməramlı qüvvələrinin yaradılmasında müəyyən liderlik səlahiyyətlərini həyata keçirə biləcək.

Bu yenilik Kremlin açıq təbliğ edilməyən, lakin əhəmiyyətli addımlarına işarə edir. Söhbət ilk növbədə Ukrayna ilə hazırkı münaqişənin Moskvanın istədiyi tərzdə saxlanılması üçün bu cür qüvvələrdən istifadə mexanizminin rəsmiləşdirilməsindən gedir. Hazırkı işğal planlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi ilə bağlı bir sıra dolayı əlamətlərə əsasən deyə bilərik ki, Rusiya qüvvələri Qərbi Ukraynaya doğru irəliləmək istəməzdilər. Qondarma “DXR-LXR” və Ukraynanın şərqini və cənubunu, eləcə də Kiyevi və qərbdən ona bilavasitə bitişik rayonları hansısa formada nəzarət və ya işğal altına alandan sonra, Kreml aktiv hərbi mərhələni məhdudlaşdırmağa başlamaq istəyir.

Amma bunu necə etmək olar? Bütün bunlardan sonra Ukraynanın əhəmiyyətli bir hissəsi Rusiya qüvvələrinin nəzarətindən kənarda qalacaq və Ukrayna qoşunlarının əksəriyyəti ölkənin şərqindəki ərazilərdə mühasirəyə düşsə də, bəzi hissələri sağ qalacaq, Qərb və qonşu ölkələrin hərbi yardımı ilə döyüşlər davam edəcək.

Buna görə də KTMT-nin kollektiv qüvvələrinin (BMT-dən müvafiq mandat əldə etmək perspektivləri hazırda şübhəli olsa da) sülhməramlı əməliyyatı formasında Ukraynada mövcudluğunu Moskva daha məqsədəuyğun həll yolu kimi qiymətləndirilir. Hər halda, Rusiyanın özü Ukrayna ilə müharibə vəziyyətində olduğu üçün bu əməliyyata hansısa başqa KTMT ölkəsi rəhbərlik etməlidir. Demək olar ki, heç bir variant yoxdur - praktiki olaraq yalnız Belarus qalır, xüsusən 2014-cü ildən bəri Minsk dəfələrlə Ukraynanın şərqində hansısa sülhməramlı əməliyyatda iştirak etməyi təklif edib.

Buna görə də KTMT-nin sülhməramlı fəaliyyətinə düzəlişlərin konsolidasiyası dəqiq göstərə bilər ki, Moskva bəlkə də, çox da uzaq olmayan gələcəkdə hansısa belə variantdan - KTMT qüvvələrinin, əsasən də Belarus ordusunun şimaldan, Ukrayna ərazisinin təxminən Volından Bessarabiyaya qədər geniş zolağa yerləşdirilməsindən istifadə etməyə cəhd edə bilər. Onlar Rusiya və Ukrayna qoşunlarını ayırmalı və Moskvanın Ukrayna ilə bağlı bəzi siyasi planları həyata keçirilməsi fonunda birincinin hərbiçilərinin tədricən çıxarılması üçün imkan yaratmalı olacaqlar.

Əslində, KTMT-nin rəsmi nümayəndələri dekabr protokolunun Rusiya mətbuatının onların sözlərindən sitat gətirdiyi kimi, sülhməramlılıq pərdəsi altında “bütün beynəlxalq ictimaiyyət adından Qərbin müdaxilə kanalını” kəsmək məqsədi ilə qəbul edildiyini gizlətmirdilər. Tam əminliklə demək olar ki, müzakirə olunan düzəlişlər üçün Ukrayna konteksti əsasdır, ola bilsin ki, Mərkəzi Asiya üçün bəzi əlavə mülahizələr var, amma bu, birmənalı olaraq Qarabağla bağlı deyil. Yeri gəlmişkən, fevralın 19-da, Rusiyanın Ukraynanın şərqinə hücumuna başlamazdan bir neçə gün əvvəl KTMT-nin Baş katibi Stanislav Zas KTMT sülhməramlılarının göndərilməsindən danışmışdı. Bununla belə, dəqiqləşdirmişdi ki, KTMT qüvvələri Donbasda Kiyevin razılığı və BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarı ilə ola bilər.

Bu məsələ ilə bağlı başqa bir məqamı da qeyd etmək lazımdır. KTMT çox uzun müddət "dondurulmuş təşkilat" olaraq qaldı və yalnız son illərdə fəal şəkildə inkişaf etdirilməyə başladı. Ümumiyyətlə, onun ciddi fəaliyyətinin əksəriyyəti ənənəvi olaraq Mərkəzi Asiyaya yönəlib, yəni Çinin maraq dairəsinə aid olub. Rusiyanın (və onun bəzi müttəfiqlərinin) son beş-yeddi ildə KTMT-ni qlobal təhlükəsizlik baxımından hansısa regional və gələcəkdə Çin arxitekturasına inteqrasiya etmək üçün nəzərəçarpacaq cəhdləri təhlil edərkən bu hal nəzərə alınmalıdır. Bunu təkcə KTMT və ŞƏT-in (sonuncuda, xatırladım ki, Çin əsas rol oynayır) son illərdə eyni yerlərdə dəfələrlə keçirilən, zamanla bir-birini izləyən, iştirakçıların və gündəmlərin getdikcə daha çox eyni tərkibi ilə keçirilən tədbirləri sübut etmir.

Belarus lideri Lukaşenko birbaşa olaraq KTMT-nin Çinin regional əməkdaşlıq sxemləri ilə birləşdirilməsinin məqsədəuyğunluğundan danışıb və Rusiya rəsmilərinin bəyanatlarında buna işarələr var. Lakin Çinlə bu əlaqənin sərfəli olması üçün Pekin institusional cəhətdən inkişaf etmiş və özünü sübut etmiş bir təşkilatla maraqlanmalıdır. KTMT-nin formal olaraq otuz illik tarixinə baxmayaraq, bu münasibətlərdə çoxlu çatışmazlıqlar var. Deyilənlər KTMT-nin inkişafı ilə bağlı bu qərarın başqa ehtimal olunan motividir”.

Rusiyalı siyasi şərhçi Oleq Kuznetsov:

“Bu addım yalnız düzəlişlərin qəbulu və həyata keçirilməsi ilə KTMT-nin birləşmiş qüvvələrinin strukturunun NATO-da olduğu kimi şaquli idarəçilik forması əldə etməsi deməkdir. Anlamaq lazımdır ki, bu halda nəinki KTMT sülhməramlı qüvvələrinin bölmələrindən istifadə sistemi dəyişəcək, həm də iştirakçı ölkələrin belə, əməliyyatda iştirak edən bütün hərbi infrastrukturu əlaqələndirici tərəfin nəzarətinə veriləcək.

Bu yaxınlarda Qazaxıstandan bir misal deyim. Rusiya, Belarus, Ermənistan və Tacikistanın bölmələri Qazaxıstan ərazisinə gələndə Qazaxıstan tərəfinin təklifi ilə öz məsuliyyət obyektlərini götürüblər. Bu halda sülhməramlı əməliyyat çərçivəsində ayrı bir ölkədən olan hərbi kontingent öz mülahizəsinə uyğun olaraq məsuliyyət daşıdığı obyektlərdə müstəqil hərəkət edirdi. Eyni zamanda, hərbi infrastruktur səviyyəsində o, öz hərəkətlərini vahid idarəetmə mərkəzi ilə əlaqələndirmirdi.

Əgər əlaqələndirici tərəf peyda olarsa, o zaman təkcə silah-sursata malik şəxsi heyət deyil, həm də bütün müvafiq infrastruktur, yəni maddi-texniki təminat sistemi, hərbi təchizat və s. onun nəzarətinə keçir. Nəticədə əlaqələndirici tərəf kollektiv sülhməramlı kontingentin tərkibinə daxil olan ölkələrin qoşunlarının komandanlıq və idarəetmə sisteminə və iqtisadi infrastrukturuna müdaxilə edə bilər ki, bu da hərbi əməliyyatın mobilliyini və səmərəliliyini artırır”.