Əfqan narkotik məhsulları Latın Amerikası istisna olmaqla, demək olar ki, dünyanın hər yerinə çatdırılır. İstehlakçılar üçün sağlamlıq nəticələrindən başqa, siyasi risklər də var. Qeyri-qanuni narkotik ticarəti Əfqanıstan və Pakistandakı qiyamçı qrupların əsas maliyyə mənbələrindən birini təşkil edir. Lakin daha önəmlisi odur ki, tranzit keçdikləri ölkələrdə də cinayəti gücləndırır.

“Afghan Diaspora Network” xəbər verir ki, 2000-ci illərdə Qərbin Əfqanıstana hərbi müdaxiləsi nəticəsində beynəlxalq ictimaiyyətin bu kimi məsələlərə diqqəti daha da artırdı. ABŞ qoşunlarının 2021-ci ildə ölkədən çıxarılması o deməkdir ki, region dövlətləri öz sərhədlərinin idarə olunmasında daha böyük rol oynamalı və Əfqanıstandan qaynaqlanan potensial təhdidləri dayandırmaq imkanları ilə bağlı suallarla üzləşməli olacaqlar.

Heroin şəbəkələri və narkobaronlar təhlükəsizliyə, dövlət quruculuğuna və demokratik idarəetməyə əsas maneədir. Dövlət sərhədlərdən kənarda Əfqanıstan mənşəli heroin terrorizmi maliyyələşdirmək, korrupsiyanı gücləndirmək, hər il dünya üzrə 100.000-ə yaxın istifadəçini öldürmək, ictimai asayişi pozmaq və iqtisadi inkişafa xələl gətirməklə beynəlxalq təhlükəsizlik üçün böyük problemlər yaradır. Əfqan heroin ticarətinin dağıdıcı təsiri Cənub-Qərbi Asiya, Mərkəzi Asiya, Rusiya, Çin, Balkanlar və Avropaya yayılıb. Narkotiklər ekstremist təşkilatları maliyyələşdirmək üçün getdikcə daha çox istifadə olunur və hər iki sənaye bir-birinin fəaliyyətindən faydalanan simbiotik əlaqə yaradıb. “Taliban” uzun müddətdir narkotikdən əsas gəlir mənbəyi kimi istifadə edib. Xaşxaş məhsulu olmasaydı, onlar heç vaxt Qani hökumətini devirməyə qadir olan bugünkü nəhəng təşkilata çevrilə bilməzdi. Narkotik təşkilatçılıq gücünü tez və effektiv şəkildə artırmaq istəyən qeyri-dövlət subyektlərinin valyutasıdır.

Əfqan narkotik ticarəti tiryəklə başlasa da, o, bir sıra təbii və sintetik narkotikləri əhatə edəcək şəkildə inkişaf edib.

Soyuq müharibə dövründə Əfqanıstan qarşıdurmanın mərkəzində idi və bu, ölkənin kənd təsərrüfatına düzəlməz dərəcədə ziyan vuran fəlakətli nəticələrə gətirib çıxarıb. Qərb, Səudiyyə Ərəbistanı və Pakistan Sovetlərin dəstəklədiyi hökuməti devirmək üçün mücahidlər ordusunu yaradıb. Bu gizli əməliyyat mücahidlərə Əfqanıstana qaçaqmalçılıq yolu ilə silah və onların milislərini maliyyələşdirmək üçün narkotik maddələrin daşınmasında yardım etməkdən ibarət idi. Bu, onilliklər ərzində genişlənərək, Əfqanıstandan bu günə qədər qlobal narkotik qaçaqmalçılığı marşrutunun kökünü təşkil edən qaçaqmalçılıq boru kəməri yaradıb.

1995-ci ilə qədər “Taliban” narkotik boru kəmərini genişləndirərək, Mərkəzi Asiyada hökmranlıq etdi və ticarəti Cənubi Asiya, Fars körfəzi, Balkanlar və Qafqaza qədər uzatdı. Əfqan Narkotik Ticarət Boru Kəməri Əfqanıstanda başlayır və hazırda dünyanın 84 faizini əhatə edir. Eyni zamanda bu boru kəmərinin gələcəkdə böyümə və dəyişmə yollarını araşdırır. İnsan alveri marşrutunu üç əsas istiqamətə bölmək olar: şimal marşrutu, Balkan marşrutu və cənub marşrutu.

“Narco-Insecurity, Inc”-in “Əfqanıstan və Pakistanda narkotik və ekstremistlərin konvergensiyası və qlobal yayılması” adlı hesabatına görə, bu, simpatik cihadçılarla bir sıra gizli əməliyyatlara başlayan bəzi ölkələrin xüsusi xidmət orqanlarının köməyi ilə mümkün olub. Onlar əməliyyatlarını maliyyələşdirmək üçün böyük ölçüdə narkotik qaçaqmalçılığına arxalanan cihadçı qruplarla bir neçə gizli əməliyyata başlayıb, öz regionları vasitəsilə qaçaqmalçılıq marşrutunu daha da genişləndirib, qlobal narkotik ticarəti boru kəmərinin Balkan, şimal və cənub marşrutlarını işə salıb. Bu, qiyamçı qruplar, islamçı qruplar və mütəşəkkil cinayətkarlıq sindikatları arasında silah və narkotik ticarəti ilə bağlı mürəkkəb bir əlaqə formalaşdıraraq, cinayət-terrorizm əlaqəsini yaradıb. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi Əfqanıstan-Pakistan sərhədində yerləşən və qaçaqmalçılıq üzərində qurulmuş cinayətkar təşkilat olan Haqqani şəbəkəsi idi. Haqqani şəbəkəsini əsas müttəfiq kimi görərək və bir vasitə kimi istifadə edərək, onların bazalarına investisiya qoymağa başladılar.

2000-ci ildə “Taliban” tərəfindən tətbiq edilən tiryək qadağası tiryəkin qiymətini qaldırdı və “Taliban”ın nəzarətində olmayan bölgələrdə istehsalın artmasına səbəb oldu. 11 sentyabr hadisələrindən sonra hakimiyyətinə son qoyulan “Taliban”, bəzi Qərb ölkələri diqqətlərini İraqa çevirərkən, o, Əfqanıstanın doqquz bölgəsində güclərini artırmaq fürsətindən istifadə etdi. Bu, Əfqanıstanda tiryək istehsalını tarixi səviyyəyə qaldırdı. 2001-ci ildən Əfqanıstan "narko-dövlət", cinayət və qanunsuzluğun yayılması ilə sinonimləşdi. “Taliban” xaşxaş tarlalarının, heroin laboratoriyalarının və qaçaqmalçılıq yollarının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün digər terror təşkilatları və narkotik ticarəti təşkilatları ilə koordinasiya yolu ilə şəbəkələrini yenidən qurdu. 2007 və 2008-ci illər ərzində Əfqanıstan narkotik iqtisadiyyatı ən azı İkinci Dünya Müharibəsindən bəri müasir narkotik ticarəti tarixində görünməmiş səviyyələrə çatdı və bu günə qədər beynəlxalq ictimaiyyətin, Əfqanıstan hökumətinin səyləri onu cilovlamaq və azaltmaqda uğursuz oldu. Əfqanıstan qlobal qeyri-qanuni opiat (tiryək, morfin və heroin) bazarının 93 faizini, Avropa bazarının 95 faizindən çoxunu təmin edir.

...Blokçeyn texnologiyası və bitkoin, eləcə də çoxlu sayda kriptovalyuta bazarı yarandığı üçün əməliyyat üsulları indi dəyişir. Narko-terror təşkilatları ianə almaq və əməliyyatları gizlətmək üçün kriptovalyutadan istifadə edir, eyni zamanda darknet bazarında narkotik satmaqdan da qazanc əldə edirlər.

Təhlükəsizlik və tiryək iqtisadiyyatı arasında pis dövrə formalaşıb. Təhlükəsiz bölgələr dövlət nəzarətinin və alternativ yaşayış vasitələrinin olmaması səbəbindən xaşxaş yetişdirilməsi üçün münbit ərazidir. Hər ikisi tədarük zəncirinin müxtəlif səviyyələrində tiryək sənayesindən qazanc əldə edən qiyamçı qrupları cəlb edir və qiyamçı qruplar tərəfindən yaradılır.

“Taliban” Əfqanıstanı yenidən ələ keçirdikdən sonra qlobal narkotik sənayesi domino effekti yaşadı. Narkotiklərlə mübarizə səyləri Əfqanıstanda birbaşa narkotiklərlə mübarizə səylərinin davam etdirilməsi ehtimalının az olduğu yeni paradiqma altında fəaliyyət göstərməli olacaq.

Əfqanıstan üzərindən nəzarəti bərqərar etməklə “Taliban” ölkədə tiryək əkininə nəzarəti ələ keçirib. BMT-nin Narkotiklər və Cinayətkarlıqla Mübarizə İdarəsinin (UNODC) 2021-ci ilin noyabr Hesabatına görə, Əfqanıstan 2020-ci ildə qlobal tiryək istehsalının təxminən 85 faizini təşkil edib və dünya tiryək istehlakçılarının təxminən 80 faizini təmin edib. Opiatların (tiryək, morfin və heroin) ümumi dəyəri 2020-ci ildə Əfqanıstanın ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) 9-14 faizini təşkil edib. Metamfetamin və anaşa Əfqanıstanda son illərdə istehsalı genişləndirən digər iki əsas narkotikdir.

Qərbin geri çəkilməsi “Taliban” tərəfindən hakimiyyətin sürətlə ələ keçirilməsinə, qeyri-sabitliyin və narkotik ticarətinin daha da artmasına səbəb oldu. Bundan əlavə, nəzərə alaq ki, “Taliban” daxilində daxili qarşıdurma, “Taliban”a yerli müxalifət, “Taliban”dan ayrılıqlar, iqtisadi sanksiyalar, “Taliban” daxilində Haqqani şəbəkəsinin artan nüfuzu, bu qrupun qeyri-müəyyən rəhbərliyi və yaxın illərdə Siracuddin Haqqaninin yerinə keçə biləcək çoxsaylı fiqurlar da var. “Taliban” açıq şəkildə narkotik alver etməyəcəklərini bəyan etsə də, bu, onların digər gəlir mənbələrindən ölkəni saxlamaq üçün kifayət qədər qazanc əldə edib-etməməsindən və qaçaqmalçılığın onların beynəlxalq mövqelərinə ölkə üzərində nəzarəti hədələmək üçün kifayət qədər təsir edəcəyinə inanıb-inanmamasından asılıdır.

İqtisadi çöküş və təkrarlanan quraqlıqlar səbəbindən Əfqanıstanın ən pis humanitar böhranla üzləşdiyi bir vaxtda “Taliban” ABŞ və NATO-nun himayə etdiyi əvvəlki Əfqanıstan hökumətinə qarşı qiyamçılarını maliyyələşdirən narkotiki qadağan etmək istəməzdi. “Taliban” öz kadrları üzərində nəzarəti saxlamaq üçün narkotik puluna ehtiyac duyur. Narkotiklərin istehsalı və istehlakı İslama zidd olsa da, əvvəlki rejimlərində “Taliban” uzun müddət tiryək istehsalı və ticarətini qadağan etməyib. “Taliban” tiryək istehsalına qadağa qoysaydı və tiryək becərilməsinin himayədarı olmağa davam etməsəydi, onlar üçün siyasi xərclər daha çox olardı. Narkotik pulları da “Taliban”ın ikinci dəfə hakimiyyətə gəlməsində mühüm rol oynadı və onlar bunu təhlükəyə atmaq istəməzlər.

Pakistan əsasən məsaməli olan Əfqanıstanla 2400 kilometr sərhədi bölüşür. Bu isə narkotik alverçiləri üçün tranzit dəhlizi rolunu oynayıb. Əfqanıstan narkotiklərinin 40 faizi beynəlxalq bazarlara çıxmazdan əvvəl bu ölkədən keçir. Tonlarla tiryək və metamfetamin Əfqanıstandan Torxam sərhəd keçid məntəqəsinə, Hayber Paxtunxva əyalətindəki Qulam Xana, oradan isə böyük yüklərlə Lahor və Feysəlabada gedir.