Qiymətləri dövlət tərəfindən tənzimlənən neft məhsulları və xidmətlərinin bahalaşması ilə bağlı son hadisələr təkcə sosial-iqtisadi reallıqlara təsir kontekstində suallar doğurmur. Bu dəfə ictimai nəqliyyatda gediş haqlarının artırılması və Aİ-95 markalı benzinin qiyməti ilə bağlı qərar Tarif Şurası tərəfindən deyil, Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi (RİNN) və Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) tərəfindən verilib.

AYNA mövzuya dair cəmiyyəti narahat edən məqamları ekspertlərlə müzakirə edib.

Neft Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri İlham Şaban:

“Hesab edirəm ki, yerli istehsal olan Aİ-95-in qiymətini Tarif Şurası müəyyən etməlidir. Ancaq aydındır ki, nədənsə bu markalı benzinin qiymətləri ilə bağlı qərarı Dövlət Neft Şirkəti verib. Dövlət Neft Şirkəti öz press-relizində yanacağın yerli istehsalına yeni səviyyədə başlandığını elan etməklə yanaşı, həm də tariflərin azaldılmasını, mahiyyətcə Tarif Şurasının səlahiyyətlərini öz üzərinə götürdüyünü bəyan edir.

SOCAR-ın son açıqlamaları fonunda, ölkədə yeganə neft emalı müəssisəsi olan Heydər Əliyev adına Neft Emalı Zavodu Avropa ekoloji standartlarının beşinci nəsil benzininin istehsalına başlayır. Bu barədə iyunun 30-u axşam saatlarında elektron məktublar vasitəsilə yayılan press-relizdə deyilir. Həmçinin bildirilir ki, Aİ-95 markalı benzinin 1 litrinin qiyməti 2024-cü il iyulun 15-dən bazar şərtlərinə görə 40 qəpik ucuzlaşaraq 1,60 manata enəcək.

Eyni zamanda, SOCAR yanacaq istehsalçısıdır. Dövlət Neft Şirkətinin qiymətləri dövlət tərəfindən tənzimlənən məhsul seqmentində pərakəndə satış qiymətlərini müəyyən etmək səlahiyyəti yoxdur. Müstəqillik əldə etdikdən sonra bütün yerli istehsal olan yanacaq məhsullarına tariflər dövlət tərəfindən müəyyən edilir.

SOCAR-ın Aİ-95-in qiyməti ilə bağlı qərarı, böyük ehtimalla, onunla bağlıdır ki, 2014-cü ilin aprel ayından etibarən idxal olunan premium markanın qiyməti dövlət tənzimlənməsindən çıxarılıb, çünki qeyd olunan yanacaq bizə xaricdən gətirilib. Amma bu avtomobil yanacağı hazırda respublikada istehsal olunduğu üçün Nazirlər Kabineti mövcud qanunvericiliyə, mövcud şəraitə uyğun dəyişikliklər etməlidir.

Mən hesab edirəm ki, Aİ-95 qiymətləri dövlət tərəfindən tənzimlənən yanacaq məhsulları çeşidinə qayıtmalıdır. Burada onu da nəzərə almaq lazımdır ki, 10 il 2 ay ərzində Azərbaycanda idxal olunan yüksək oktanlı benzinin qiyməti tələb-təklif əsasında deyil, kartel müqaviləsi ilə müəyyən edilib. Əks halda niyə bu illər ərzində yanacaqdoldurma məntəqələrində premium yanacaq eyni qiymətə təklif olunub? Bu benzinləri az-çox fərqli qiymətə təklif etmək heç kimin ağlına da gəlməzdi.

İndi Nazirlər Kabineti mövcud vəziyyətə uyğun olaraq 2014-cü il qərarına yenidən baxmalıdır. Aİ-95 qiymətləri tənzimlənən yanacaq məhsulları çeşidinə qaytarılmalıdır. Əgər bu edilməyəcəksə, o zaman səlahiyyətli orqanlar bu benzinin yerli istehsal olan, qiyməti Tarif Şurası tərəfindən tənzimlənən digər markalı motor yanacaqlarından nə ilə fərqləndiyini izah etməlidir. Başqa bir məqam: Aİ-95-in qiyməti bazar tərəfindən tənzimlənirsə, bu yanacağın qiymətini niyə SOCAR müəyyən edir?”.

Sabiq maliyyə naziri, iqtisad elmləri doktoru, professor Fikrət Yusifov:

“Qiymətlərin tənzimlənməsi səlahiyyətləri ötən il müvafiq struktura verilib. Ona görə də Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin qiymətlərin artırılması ilə bağlı qərarı qanunvericiliyin indiki tələblərə uyğundur. Ötən ilin sentyabrında dövlət başçısı “Rəqəmsal inkişaf və nəqliyyat sahəsində xidmətlərə görə tarif və rüsumların tənzimlənməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin bəzi fərmanlarında dəyişikliklər edilməsi haqqında” fərman imzalayıb. Nəticədə, müəyyən hallar istisna olmaqla, bu sahədə qiymətlərin tənzimlənməsi səlahiyyətləri bu nazirliyə verilib.

Aİ-95 markalı benzinin qiymətinə gəlincə, bu yanacağın əvvəllər ölkəyə idxalı olub və Dövlət Neft Şirkəti idxal olunan benzinin qiymətlərinin müəyyən edilməsində tədarükçü kimi iştirak edib. SOCAR əvvəllər Aİ-95-i idxal edirdi və ona görə də bu səlahiyyət, nədənsə, indi faktiki olaraq şirkətdə qalır. Lakin SOCAR artıq qeyd olunan markalı benzini idxal etmir, istehsal edir və ona görə də onun qiymətini Tarif Şurası tənzimləməlidir”.

Hüquqşünas və maliyyəçi Əkrəm Həsənov:

“Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi sferası tənzimlənmir və bu, çaşqınlığa səbəb olur. 2003-cü ildən “Tənzimlənən qiymətlər haqqında” qanun var, ona görə hələ də dövlət başçısının heç bir fərmanı yoxdur və daxili qiymət tənzimlənməsinin əhatə etdiyi malların siyahısını müəyyən edən dövlət orqanları müəyyən edilməyib.

Başqa qanunvericilik aktları olsa da, bu sahədə çaşqınlıq hökm sürür. Kimin nəyə görə məsuliyyət daşıdığı bəlli deyil və dövlət tərəfindən tənzimlənən qiymətlər haqqında qanuna heç də həmişə əməl edilmir. Məsələn, yeni tariflər tətbiqdən 30 gün əvvəl açıqlanmalıdır, lakin bu qaydaya əməl edilmir. Ona görə də bu barədə konkret nəsə demək bəzən kifayət qədər çətindir. İdarələrin səlahiyyətləri Prezidentin müxtəlif fərman və sərəncamları ilə müəyyən edilir ki, bu da heç də həmişə bu qanuna uyğun gəlmir.

Müəllifi olduğum “Azərbaycanın hüquq sistemi” kitabında bu məqamlara toxunmuşam. Qanunun 3.2-ci maddəsinə uyğun olaraq, inhisarçı subyektlərin qiymətləri Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan qanunvericilik aktları ilə dövlət tənzimlənməsinə təsnif edilən məhsulların siyahısı Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir. Lakin qanunun tətbiqi ilə bağlı heç bir fərman olmadığından məlum olur ki, bu qurum müəyyən edilməyib. Halbuki, əslində bu qurumun funksiyalarını Nazirlər Kabineti həyata keçirir.

Belə ki, Nazirlər Kabineti “Anti-inflyasiya tədbirlərinin gücləndirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2005-ci il 31 may tarixli 242 nömrəli Fərmanına istinad edərək, 28 sentyabr 2005-ci il tarixli 178 nömrəli qərarı ilə qiymətləri dövlət tərəfindən tənzimlənən malların, işlərin və xidmətlərin siyahısını təsdiq edib. Siyahıya elektrik enerjisi, təbii qaz, neft və neft məhsulları, içməli və sənaye suları, bir sıra nəqliyyat xidmətləri, açıq məkanda reklam və s. qiymətləri daxildir.

Yuxarıdakılardan belə çıxır ki, Nazirlər Kabineti və Tarif Şurası guya yalnız inflyasiya ilə mübarizə məqsədilə qiymətlərin tənzimlənməsi sahəsində fəaliyyət göstərir. Baxmayaraq ki, qanunun 4-cü maddəsinə əsasən, inflyasiyanın qarşısının alınması qiymətlərin tənzimlənməsinin 10 əsas prinsipindən yalnız biridir”.