Martın 5-də Rusiya sülhməramlı kontingentinin (RSK) müvəqqəti məsuliyyət zonasında baş verənlərə həm Azərbaycan, həm erməni cəmiyyətləri daxilində, həm də xaricdən reaksiyalar gəlməkdə davam edir. Çoxları silahlı insidentin arxasında dəqiq nə dayandığı və bu hadisənin gələcəkdə nəyə gətirib çıxara biləcəyi ilə bağlı suallar verir. Həm də niyə bu toqquşmalar tez-tez RSK-nın nəzarət etməli olduğu yerlərdə yaranır və güclənir?

Regionxeberlericom.az bildirir ki, AYNA mövzunu ekspertlərlə müzakirə edib.

Azərbaycanlı politoloq, “Cənubi Qafqaz” politoloqlar klubunun rəhbəri İlqar Vəlizadə:

“Fakt budur ki, Azərbaycanın bütün Laçın dəhlizi üzərində obyektiv nəzarət qurmaq imkanı var. Eko-aktivistlər postunun peyda olmasından sonra ermənilər ilk vaxtlar çox güman ki, humanitar yüklərin daşınması üçün istifadə olunan dolama, dairəvi yoldan istifadə etməyə başlayıblar. Mümkündür ki, insanlar da bu istiqamətdə hərəkət edirdilər, çünki müxtəlif vaxtlarda müxtəlif separatçı fiqurlar buna işarə edirdilər. Bu cür məlumatlar mətbuatda dərc olunub və çox güman ki, bu daşımalar Azərbaycan üçün təhdid xarakteri daşımayıb, ona görə də Bakı onları zərərsizləşdirmək üçün heç bir aktiv tədbir görməyib.

Lakin sonradan yoldan hərbi məqsədlər üçün istifadə olunmağa başlandı, yolboyu hərbi yüklər və Ermənistan silahlı qüvvələrinin şəxsi heyəti daşınmağa başlanıldı. Sonra Azərbaycan tərəfi reaksiya verdi. Ola bilsin ki, separatçılar Bakının Qarabağ erməniləri ilə dialoq qurmağa başlamasından istifadə edərək və belə bir şəraitdə bu prosesi ləngitməmək üçün heç bir kəskin addım atmayacağını güman edərək, hərbi yüklərin daşınması, yanacaq, yardımlar daşımaq üçün bu yoldan daha həyasızcasına istifadə etməyə başlayıblar.

Əgər Azərbaycan hər şeyə nəzarət etdiyini, nəsə olarsa, müdaxilə edəcəyini nümayiş etdirməsəydi, bu proses uzun müddət davam edə bilərdi. Çünki separatçı rejimin və ona dəstək verən Ermənistanın məqsədi bu qeyri-qanuni birləşməni, o cümlədən onun hərbi komponentini gücləndirməkdir - Azərbaycana qarşı mübarizə aparmaq üçün orada başqa vəzifə ola bilməz.

Bakı buna cavab olaraq nümayiş etdirdi ki, hərbi yüklərin, hətta daha çox canlı qüvvənin daşınmasına dözməyəcək. Üstəlik, Bakı açıq şəkildə bildirdi ki, bu regiondakı separatçılar heç nədən sığortalanmayıblar – onlar sülhməramlıların arxasında gizlənə bilməzlər. RSK hərbi-siyasi vəziyyətin kəskin dəyişməsi halında onlara uzunmüddətli dəstək verə bilməz. Çox güman ki, erməni tərəfi bunu anlayır, lakin mövcud vəziyyətdən əhəmiyyətli güzəştlər etmək əvəzinə qeyri-adekvat nəticələr çıxarır.

Bakı da onlara başa salır ki, 2025-ci ildə RSK-nın mandatı bitir və onlar fəaliyyətini dayandıra bilər. Azərbaycan onu növbəti 5 il uzatmaya bilər, sonra bu separatçılar Azərbaycan qoşunları ilə təkbətək qarşılaşacaqlar. Sonra isə martın 5-də baş verənlər və ondan əvvəlki digər əməliyyatlar onlara asan isinmə kimi görünəcək. Həqiqi döyüş separatçılar üçün birmənalı olaraq ölümcül nəticələrə səbəb olardı. Amma bu, Azərbaycanın istəmədiyi sadə sakinlərə də təsir edə bilər. Ona görə də Bakı bütün məsələləri öz silahlı qüvvələrinin kütləvi şəkildə tətbiqinə əl atmadan, sülh yolu ilə həll etmək istəyir.

İndi separatçılar mövcud vəziyyətdən obyektiv nəticə çıxarmalı və davranış xəttini ciddi şəkildə dəyişməlidirlər. Yenə də çalışmalıdırlar ki, Bakı ilə daha çox əlaqə saxlasınlar, normal ünsiyyət qursunlar, bütün problemləri bu yolla həll etsinlər. Başqa heç bir yol yoxdur, bunu son insident də əyani şəkildə göstərir”.

Rusiyalı siyasi analitik Qriqori Trofimçuk:

“2020-ci il noyabrın 10-dan sonra Ermənistan tərəfinin əllərini yerə qoyaraq, Azərbaycanın regionda, xüsusən də Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ətrafında kardinal hərbi-siyasi güclənməsi ilə razılaşacağını düşünmək sadəlövhlük olardı. Görünür, o vaxt Azərbaycan özü də bütün ərazilərin tam təmizlənməsinə hazır deyildi, ona görə ki, bir çox strateji parametrlər ona aydın deyildi, bütün şəraiti qiymətləndirmək üçün dayanmaq, nəfəs dərmək lazım idi.

Buna görə də, müxtəlif səbəblərdən RSK-nın zonada görünməsi hər iki qarşı tərəf üçün obyektiv faydalı oldu. Eyni zamanda, Rusiya Federasiyasının özü sülhməramlı rolunu - tam aydın olmayan başqa bir yeni geosiyasi yükü üzərinə götürərək, daha çox risk etdi.

Bu gün RSK son hərbi toqquşma da daxil olmaqla, məsuliyyət zonasında hər hansı fövqəladə hadisə baş verərsə, ermənilər və azərbaycanlılar tərəfindən informasiya təzyiqi altındadır. Lakin yaxınlıqda həmişə yeni Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi gedir və RSK faktoru olmasa, bu faktor yenidən hamını vurmağa hazırdır.

Yeri gəlmişkən, sülhməramlıların Ermənistan-Azərbaycan atışmalarına kəskin müdaxiləsi də eyni şəkildə müharibəni sürətləndirərdi. Obyektiv olaraq, Rusiya Federasiyası ona qarşı bütün yerli tənqidlərlə birlikdə müharibəyə qəti ehtiyacı olmayan yeganə kənar müşahidəçidir. İndiyə qədər heç kimin stabilləşdirici strateji qərarları yoxdur, ona görə də hamı indiki vəziyyətdə gözləməli olacaq.

Bu, Qarabağ məsələsi hüquqi yolla yox, faktiki həll olunana qədər baş verəcək, çünki ikinci hissə ilə heç kimin xüsusi sualı yoxdur. Bu həllin 2025-ci ilə qədər ortaya çıxıb-çıxmayacağı bəlli deyil. Daha doğrusu, o zaman ümumi vəziyyət daha da çətinləşəcək və o zaman 2020-ci ilin payızında olduğu kimi müharibəni dayandırmaq demək olar ki, mümkün olmaya bilər. Rusiya sülhməramlıları, bir çox Rusiya KİV-lərindən fərqli olaraq, tərəflərin heç birini eyhamla belə ittiham etmirlər. Kimsə bunu “zəiflik” hesab edir, amma burada başqa taktikaların olması çətindir.

Burada bir çox vacib təsadüfi məqamlar da var - məsələn, Türkiyənin mövqeyi. İrəvan ciddi şəkildə Türkiyə hakimiyyəti daxilindəki uyğunlaşmanın, balansın dəyişdirilməsinə ümid edir və bu hesablamaların tamamilə əsassız olduğunu iddia etmək olmaz, xüsusən də Vaşinqtonun bu sahədə daha diqqətli müşahidəçi olduğunu nəzərə alsaq.

Əgər Bakı bütün gələcək, qeyri-müəyyən şərtləri qabaqlamaq və zəmanəni qabaqlamaq qərarına gəlsə, ikinci dəfə uğur artıq kampaniyanı əvvəlki kimi müşayiət edə bilməyə də bilər. Əsas problem odur ki, 2020-ci ilin payızından sonra bütün dünya dəyişdi və Qarabağ artıq bu qlobal dəyişikliklərdən kənarda qala bilməz. Ola bilər ki, Bakı öz işinin informasiya tərəfini gücləndirə bilər və mən başa düşə bilmirəm ki, niyə indiyə qədər bunu etməyib. Xüsusilə, mən artıq bir dəfə demişəm ki, nədənsə Azərbaycanın rusdilli televiziya məkanında ictimai-siyasi verilişlər, rusiyalı ekspertlərin iştirakı ilə tok-şoular yoxdur. Bütün müzakirələr, söhbətlər yalnız Azərbaycanın özünün iştirakı ilə baş verir. Burada Bakı fürsəti kəskin şəkildə əldən verdi.

Ermənistan-Azərbaycan məsələsi təkcə bir “dolama” yolu ilə bağlı deyil, bu, ən çətin məqam deyil. Hələ həllini tapmamış bütöv bir sıra problemlər var, ona görə də təxribatlar, mərmilər, atışmalar, toqquşmalar davam edəcək, qurbanlar çoxalacaq. Eyni zamanda, Qərbin regiondakı imkanları durmadan genişlənəcək. Ancaq mən bunu 2020-ci il noyabrın 10-dan dərhal sonra Azərbaycan mətbuatına verdiyim müsahibədə demişəm.

Ona görə də bir daha vurğulayacağam. Əslində, nə Bakı, nə də İrəvan RSK-nı Qarabağ zonasından çıxarmağa hazırdır (baxmayaraq ki, bu kontingent başqa yerlərdə Rusiya Federasiyası üçün kifayət qədər faydalı olardı, bu, bu gün hər kəsə aydındır). Toqquşmalar davam edəcək, silahlar bölgəyə hər üç paytaxtın təsəvvür edə bilmədiyi yollarla, o cümlədən yeraltı yollarla daxil ola bilər. Əsas odur ki, hər şey böyük müharibəyə çevrilməsin - hansına ki, mənim fikrimcə, Azərbaycan bunu özünə etiraf etmək istəməsə belə, hələ hazır deyil, çünki bu dəfə bütün əhalini döyüşə qatmalı olacaq. Laçın “kəməri”nin girişində nəzarət-buraxılış məntəqəsinin tətbiqi də məsələnin yekun həlli olmayacaq, çünki bütövlükdə məsələlərin cəmi öz həllini tapmayıb.

Bütün bunlar çox pisdir, amma məmurlar hələ də başqa heç nə fikirləşə bilmirlər və nə İrəvandan, nə Bakıdan, nə də Moskvadan situasiyanı öz zövqünə uyğunlaşdıra bilən hansısa şərti “Bjezinski” prosesə daxil edilib. Məmurlar, necə deyərlər, idarə edirlər. Beləliklə, vəziyyət daha da pisləşir. Hələlik real həll yolları yoxdur. Ən azı 2020-ci ilin payızında Üçtərəfli Bəyanat əsasında qəbul edilənlərdən daha yaxşısı yoxdur. Tarixdə bir vaxtlar hərbi oyunları dəbdə idi. Qəribədir ki, indiyədək qarşı-qarşıya gələn iki tərəfdən heç biri stolun üstünə böyük bir xərtə qoymayıb, RSK-nın nə vaxt bölgədən çıxacağı halda nələrin baş verəcəyini müəyyən etmək üçün cəhd etməyib”.